Historia
„Ziemia Zdzieszowicka” leży we wschodniej części województwa opolskiego. Graniczy z gminą: Leśnica, Kędzierzyn – Koźle, Walce, Krapkowice, Gogolin, Strzelce Opolskie, Reńska Wieś. W skład jej wchodzą: miasto Zdzieszowice oraz sześć sołectw tj. Januszkowice, Krępna, Rozwadza, Oleszka, Żyrowa, Jasiona.
Zajmuje 57 kilometrów kwadratowych powierzchni, liczy około 17.800 mieszkańców.
Zdzieszowice otrzymały prawa miejskie w 1962 roku. Początki Zdzieszowic są mało znane. Związane są ze starożytną osadą o nazwie Solownia (stara część miasta przylegająca do Odry), był tu przeładunek soli oraz innych towarów dostarczanych lądem z Górnego Śląska na tratwy pływające Odrą. Najwcześniejszy zapis pochodzi z 1405 roku Zduieszowicz, potem w 1484 roku Zdziechowicz. Pod wpływem niemieckim Deschiwitz pojawiła się wtórna forma Dzieszowice w 1845 roku, ta starośląska nazwa patronimiczna z dostojną podstawą antroponimiczną Zdziesza, będąca skróceniem imienia Zdziesław została zmieniona w 1936 roku na Odertal. Wieś ta przechodziła w średniowieczu z rąk do rąk. Od 1615 roku znajdowała się w posiadaniu v. Redernów, później v. Promnitzów, od połowy XVII wieku własność Collonów, po wojnach napoleońskich zaś, aż do końca XIX wieku hrabiowskich rodów Nostizów i Jockischów. W 1864 roku wieś liczyła łącznie około 900 osób. W 1845 roku miejscowość ta uzyskała połączenie kolejowe z Opolem i Kędzierzynem. Podjęte w II połowie XIX wieku próby uprzemysłowienia wsi (wapiennik, cegielnia, gorzelnia, cukrownia) zakończyły się niepowodzeniem. W latach 1910 – 1933 ludność wzrosła z 1567 do 2130 osób.
Wzrost ludności Zdzieszowic spowodował w 1920 roku przybudowanie do domu będącego własnością ks. Hawlitschki (proboszcza z Leśnicy) kościoła pod wezwaniem św. Antoniego.
W 1936 roku dzięki ks. Fryderykowi Czernikowi zaczęto budowę nowego kościoła św. Antoniego, który został ukończony w 1937 roku. Do czasu wybuchu II wojny światowej Zdzieszowice były dwujęzyczne: w kościele msze święte odprawiano w języku polskim i niemieckim, od 1991 roku ponownie wprowadzone zostały msze w języku niemieckim.
Wielki przemysł rozwinął się tu dopiero w okresie międzywojennym. W roku 1929 i 1930 przystąpiono do przygotowania terenu pod budowę „Koksowni”. Teren ten był dawniej zalesiony i należał do Grafa Schaffgotscha. Dla urzędników „Koksowni” wybudowano mieszkania (obecnie stare bloki na ul. Korfantego i Kościuszki), a dla robotników domy (aktualnie Stare Osiedle oraz ul. Parkowa i Ogrodowa). Dla dzieci wybudowano szkołę (Szkoła Podstawowa nr 2), w 1938 roku zbudowano przez siostry zakonne przedszkole (Przedszkole nr 1). W latach 1931 – 1932 ukończono budowę Zakładów Koksochemicznych. Pierwsza bateria typu „Stil” została uruchomiona w 1932 roku. W latach 1939 – 1945 wytwarzano tu koks, benzynę syntetyczną, oleje lekkie i ciężkie oraz gaz parafinowy. W wyniku działań wojennych zakłady uległy znacznemu zniszczeniu. Rosnące zapotrzebowanie na paliwa wpłynęło na decyzję o podjęciu odbudowy i rozbudowy Zakładów Koksowniczych. W 1951 roku dokonano rozruchu pierwszej baterii. Produkcja zakładów nastawiona była w większości na koks wielkopiecowy. Rozwój gospodarczy i przemysłowy doprowadził do rozbudowy zakładów oraz wpłynął w znacznym stopniu na strukturę gospodarczą i zatrudnienie, a także na zagrożenie ekologiczne tej ziemi. „Ziemia Zdzieszowicka” ma w znacznym stopniu skażone środowisko, przyczynił się do tego dynamiczny rozwój przemysłu i proces urbanizacyjny. Jest to problem kluczowy coraz bardziej odczuwalny przez społeczeństwo. Dążenie władz Miasta i Gminy zmierzają do zmniejszenia degradacji środowiska (kompleksowa gazyfikacja i rozbudowa wodociągu).
Zdzieszowice należą do tych miejscowości, o pozycji których pod względem gospodarczym, a jednocześnie do rangi miasta zdecydował rozwój przemysłu w tym przypadku koksochemicznego. Miasto odgrywa czołową rolę wśród ośrodków przemysłowych województwa opolskiego. Ubogie jest w zabytki sztuki, znajduje się tu jedynie XIX – wieczna kapliczka dzwonnicza. Dla turystów Zdzieszowice są przede wszystkim dogodnym i bliskim punktem wypadowym pieszych wypraw na Górę Świętej Anny (6 km), Leśnicy (4 km). Atrakcją „Ziemi Zdzieszowickiej” są walory krajobrazowe oraz zabytki miejscowości Żyrowa i Jasiona.
Żyrowa leży na północ od Zdzieszowic u zachodniego podnóża Góry Świętej Anny. Wokół rozciąga się ściana lasu bukowego porastającego poprzecinane licznymi jarami zbocze góry. Dzięki swym walorom krajobrazowym i ciekawym obiektom krajoznawczym stanowi atrakcyjne miejsce wędrówek i wycieczek. Zimą tutejsze tereny stwarzają możliwość uprawiania narciarstwa. Jak wynika ze źródeł historycznych, wieś należała początkowo do klasztoru cysterskiego z Jemielnicy, a potem do rodziny Żyrowskich, od której odkupił ją w 1631 roku – znany fundator klasztoru franciszkanów na Górze Świętej Anny – hrabia Melchior Ferdynand Gaszyna. W Żyrowej magnat ten pozostawił po sobie stylowy, wczesnobarokowy pałac z lat 1631 – 1644 (gr. I), wchodzący w skład większego zespołu zabudowań. Do zespołu pałacowego należy park krajobrazowy. Rozległy kompleks budynków założony jest wokół czworobocznych dziedzińców – pałacowego i gospodarczego – oddzielonych od siebie wąskim skrzydłem parawanowym z bramą przejazdową pośrodku. Dwupiętrowy korpus główny wyraźnie góruje nad pozostałymi, znacznie niższymi od niego skrzydłami, jednak piękną sylwetką i wyważonymi proporcjami architektonicznymi odznacza się zwłaszcza skrzydło frontowe, zaopatrzone aż w trzy wieże. Nad przejazdem piętrzy się czworoboczna wieża bramna. Towarzyszą jej po bokach dwie ośmioboczne, częściowo wtopione w korpus, wieże narożne. Dookoła dziedzińca pałacowego biegnie arkadowy krużganek. W bezpośrednim sąsiedztwie pałacu wznosi się kościół filialny św. Mikołaja (gr. II). Zbudowany około 1300 roku w stylu gotyckim, a powiększony i przekształcony w duchu barokowym w I połowie XVIII wieku. Wczesnogotyckie prezbiterium, którego struktura architektoniczna zachowała się w pierwotnym stanie, przypomina proste układy i rozwiązania stosowane w kościołach cysterskich. Jest ono nakryte sklepieniem krzyżowo - żebrowym z gładkimi zwornikami i profilowanymi żebrami, spływającymi na zworniki. Niespodzianką w żyrowskim kościele są również dwa obrazy z II połowy XVIII stulecia, zdobiące boczne ołtarze. Wyszły one spod pędzla znakomitego artysty śląskiego, Franciszka Sebastiniego.
W środku wsi znajduje się obok stawu zabytkowa studnia z początku XIX wieku, obudowana wysokim murem kamiennym i nakryta drewnianym daszkiem w kształcie stożka. Studnia ta – rzecz dość niezwykła – służy jednocześnie za kapliczkę przydrożną. Mamy tu więc przed sobą jedyny tego rodzaju zabytek na Śląsku Opolskim.
Jasiona położona jest w połowie drogi z Gogolina na Górę Świętej Anny. Można tu dojechać autobusem od strony Dąbrówki (na trasie Krapkowice – Strzelce Opolskie) lub od strony Zdzieszowic przez Żyrową, albo też pociągiem PKP na linii Opole – Kędzierzyn. Odległość wsi od schowanej w lesie stacji kolejowej wynosi ok. 2 km. Stacja ta jest wybornym punktem wyjściowym zarówno pieszych, jak i kolarskich, a zimą narciarskich wycieczek w rejon Góry Świętej Anny.
Pierwsze ślady osadnictwa na terenie Jasiony pochodzą z okresu wpływów rzymskich tj. pierwszych wieków naszej ery. Zostały one odkryte przypadkowo w 1971 roku. W dokumentach historycznych wieś wzmiankowana jest po raz pierwszy w 1285 roku. Przebywając w Jasionie warto zajrzeć do kościoła parafialnego św. Marii Magdaleny (zb. gr. I). Ta neobarokowa budowla z 1911 roku na pierwszy rzut oka nie zapowiada niespodzianek, kryje ją jednak ocalały fragment poprzedniej świątyni, zbudowanej z kamienia łamanego około XIV wieku. Chodzi o pierwotne, dwuprzęsłowe prezbiterium, służące obecnie za boczną kaplicę. Zaliczono ją do najcenniejszych zabytków architektury gotyckiej na Śląsku Opolskim. Wnętrze prezbiterium nakryte jest sklepieniem krzyżowo – żebrowym z gładkimi zwornikami. Profilowane żebra sklepienia spływają w narożach na wsporniki z wizerunkami głów ludzi i zwierząt, a między przęsłami na wsporniki hermowe. Na ścianach zachowała się polichromia gotycka z II połowy XIV stulecia, odsłonięta spod późniejszych warstw w 1912 roku, przestawia ona cykl pasyjny. Spośród tych 600 – letnich malowideł wyróżniają się zwłaszcza dwie kompozycje: Ukrzyżowania i Sądu Ostatecznego. Znajdują się one w kręgu wpływów czeskich I połowy XIV wieku.
Przez „Ziemię Zdzieszowicką” przepływa rzeka Odra tworząc kilkanaście zakoli przeciętych kanałami przeważnie z końca XIX wieku (szczególnie w latach 1889 – 1892 w czasie prowadzenia wtedy regulacji rzeki). Na wysokości Januszkowic oraz Krępnej zbudowano śluzę.
Wieś Januszkowice i sąsiednie Wielmierzowice położona jest po prawej stronie, na bardzo wyraźnie zarysowującym się tarasie wysokim. Taras wysoki rozciąga się dalej, niemalże do toru kolejowego (linia Kędzierzyn – Koźle – Opole). Na dużej przestrzeni występują urobiska żwirowni.
Po wyeksploatowaniu żwiru odsłoniło się tu zwierciadło wód gruntowych i powstały stawy, miejsce wypoczynku i rekreacji mieszkańców gminy oraz kędzierzyńskiego okręgu przemysłowego.
Istniejąca baza lokalowa wkomponowana w pejzaż powstałych tu akwenów wodnych stwarza warunki do uprawy sportów wodnych i wędkarstwa.
W odległości 5 kilometrów na północ od Zdzieszowic rozciąga się Oleszka. Leży na trasie pieszych wędrówek na Górę Świętej Anny. Tereny tej wsi wchodzą w skład parku krajobrazowego – ma on na celu ochronę i zabezpieczenie istniejącej fauny i flory. W granicach parku istnieje możliwość budowy bazy wypoczynku i rekreacji.
W bezpośrednim sąsiedztwie Zdzieszowic znajduje się wieś Rozwadza. Ta niewielka wieś usytuowana jest na trasie Kędzierzyn – Krapkowice. Oblicze Rozwadzy w zasadzie niczym się nie różni od pozostałych wsi „Ziemi Zdzieszowickiej”. Dzięki mieszkańcom wsi powstają tu nowe obiekty (np.. kompleks sakralny) zmieniające jej oblicze.
Po prawej stronie rzeki Odry, 5 kilometrów od Zdzieszowic rozciąga się wieś Krępna. Na wysokości tej wsi Odra przecięta jest kanałem. Ze starorzeczy po dawnych zakolach istnieje możliwość wydobywania kruszywa, a istniejące mady rzeczne można wykorzystać jako materiał budowlany. Wspólny wysiłek mieszkańców wsi doprowadził do zmiany wyglądu wsi – rozbudowa szkoły, budowa kościoła.
Historia „Ziemi Zdzieszowickiej” to historia pokoleń kilku narodów na stałe wyryta w „korzeniach” tej ziemi, dlatego też miejmy nadzieję, że przeszłość historyczna i teraźniejszość tworzona przez pracowity lud śląski pozwoli na stworzenie pomostów łączących narody Europy.
„Ziemia Zdzieszowicka” posiada gleby z piasków luźnych, słabo gliniastych i żwirów należących do lekkich, kwaśnych, słabo próchniczych i mało zasobnych w związki fosforowe oraz potasowe. Nadto są glebami suchymi, silnie przepuszczalnymi. Gleby te są mało urodzajne, należą do V i VI klasy. Występują one szerokim pasem po prawej stronie Odry. Ponadto istnieje tu gleba klasy III i IV (mady średnie i ciężkie zasobne w składniki mineralne). Ziemie te użytkowane są jako pola orne, w wilgotniejszych jako użytki zielone. W gminie istnieje 3 577 ha użytków rolnych (66% ogólnej powierzchni). Lasy zajmują 789 ha – 4% powierzchni gminy.
Literatura:
1. „Ziemia Zdzieszowicka – historia i teraźniejszość”, Urząd Miasta i Gminy Zdzieszowice 1992 r.
